قدیمی ترین فرش جهان از ایران، فرش پازیریک

فرش پازیریک قدیمی‌ترین فرش کشف شده در جهان است و کمتر قالیبافی است که نام آن را نشنیده باشد. فرش پازیریک را می‌توان نمادی از تاریخ هنر قالی‌بافی و فرش دستباف معرفی کرد که در روسیه کشف شد و ابهامات زیادی را در مورد قدمت این هنر آشکار کرد. اما سؤالات زیادی در مورد این فرش وجود دارد که آیا این فرش ایرانی است یا خیر؟ ویژگی‌های این فرش و نقوش به‌کاررفته در آن چیست و امروزه در کجا نگهداری می‌شود؟

در این مقاله از فرش محتشم، پس از آشنایی کلی با تاریخچه فرش پازیریک، قصد داریم به بررسی نشانه‌هایی بپردازیم که به شما نشان می‌دهد قدیمی‌ترین فرش جهان مال کدام کشور است؟

تاریخچه فرش پازیریک

در سال 1328 هجری شمسی بود که کشف فرش پازیریک مانند یک بمب موردتوجه جهانیان و دوستداران فرش قرار گرفت و توسط سرگئی رودنکو روس در روسیه به جهانیان معرفی شد.

این فرش شگفت‌انگیز توسط رودنکو و گروهش در مقبره یخ‌زده فرمانروایان سکاها (مردم کوچ‌نشین ایرانی‌تبار) در منطقه‌ای از سیبری به نام کوه‌های آلتای (میان روسیه، مغولستان، قزاقستان و چین) کشف شد.

پس از کشف این فرش، موضوع اصلی که همگان را متعجب کرد برآورد تقریبی بافت آن بود. مطالعات روی فرش پازیریک قدمت بافت فرش را به 400 سال قبل از میلاد مسیح یعنی 2500 سال قبل می‌رساند که درک آن برای کارشناسان فرش بسیار دشوار بود.

مگه میشه فرشی با این قدمت همچنان سالم باشد؟! موضوعی که شاید تا قبل از کشف این فرش از نظر منطقی غیرممکن بود.

از سوی دیگر، کشف قدیمی‌ترین و کهن‌ترین فرش جهان بااین‌همه نقوش شگفت‌انگیز در منطقه‌ای غیر از بین‌النهرین، یونان و مصر نیز از نکات ویژه فرش است.

قدیمی ترین فرش ایران

قدیمی‌ترین فرش ایران کدام است؟ ایران یکی از تولید کنندگان اصلی فرش در جهان شناخته می شود. اما اینکه کدام فرش به عنوان قدیمی ترین فرش ایران است به تحقیق و بررسی نیاز دارد. اسناد و مدارک موجود نشان می‌دهد که فرش پازیریک با قدمتی دو هزار ساله و حتی بیشتر به کشور ایران تعلق دارد. این فرش به طور دقیق‌تر مربوط به دوران هخامنشیان است. البته شواهدی نیز وجود دارد که بر اساس آن معتقدند فرش پازیریک اصالتا ایرانی نیست.

علت نسبت دادن فرش پازیریک به تاریخ ایران را تا حد زیادی به نقش و نگار آن وابسته است. از جمله این طرح و نقش می‌توان به نقوش حیوانات اشاره کرد که به اسب شباهت زیادی دارند. نقش این اسب‌ها نیز مشابه اسب‌های حکاکی شده بر روی دیوارهای باستانی هخامنشیان است. همین موضوع دلیل مطمئنی برای تایید ایرانی بودن این فرش به شمار می‌رود. با این وجود هنوز هم از سوی کارشناسان ابهاماتی در این باره وجود دارد.

قدیمی ترین فرش جهان

اگر به اشیا و وسایل قدیمی علاقه داشته باشید، حتما نام فرش پازیریک به گوشتان خورده است. امروزه فرش‌های متنوعی به صورت دستی و ماشینی تولید می‌شود. با این وجود فرش های قدیمی به دلیل بافت منحصربفرد، جنس نخ نقش و نگار و غیره از بهترین انواع قالی شناخته می‌شوند. پازیریک را می‌توان نماد اصلی تاریخ و فرهنگ دانست. نقش و نگارهای این قالی به خوبی می‌توانند تاریخچه یک تمدن را آشکار کنند.

قدیمی‌ترین فرش جهان به طور تقریبی 2500 سال قدمت دارد. بنابراین تاریخ بافته شدن آن به پیش از میلاد مسیح برمی‌گیردد. علت نامگذاری قدیمی‌ترین فرش جهان به پازیریک کشف آن در منطقه‌ای به همین نام است. پازیریک دره‌ای کوچک در کشور روسیه و اطراف رشته کوه‌های آلتا است که قالی پازیریک در آنجا کشف شد. این فرش در سال 1949 میلادی توسط فردی به نام سرگی رودنکو که در حرفه باستان شناسانی فعالیت دارد، دیده شد.

پس از کشف قالی پازیریک این باستان شناس به شباهت بین طرح فرش پازیریک با نقوش و برجستگی‌های تخت جمشید پی برد. این شباهت باستان شناسان دیگر و محققان را را بر این داشت که پیشینه فرش پازیریک و قدیمی ترین قالی جهان به ایرانیان تعلق دارد. به طور کلی نظریه‌های مختلفی در رابطه با اصالت فرش پازیریک مطرح است. نسبت دادن فرش پازیریک به مادها، پارت‌ها و اشکانیان نظریه‌ای است که در این زمینه مطرح می‌شود.

 آنچه که در رابطه با فرش پازیریک قابل اطمینان است، تعلق داشتن آن به سکاها است. اما چه چیزی موجب شده این فرش به سکاها نسبت داده شود؟ پاسخ این سوال به ویژگی‌های فرش پازیریک مربوط می‌شود. قالی پازیریک از جنس پشم گاو تهیه شده است. سکاها نیز دامدار بوده‌اند. از طرفی نقش و نگار فرش پازیریک به اشیا و وسایلی که همزمان با آن کشف شد نیز شباهت دارد. به همین دلیل این موضوع نیز مطرح می‌شود که قالی پازیریک به همان منطقه کشف شده تعلق داشته باشد.

علاوه‌بر موارد فوق گفته می‌شود فرش پازیریک ممکن است توسط افراد قالیباف با الهام از طرح‌های ایرانی بافته شده باشد. بنابراین پیشینه قدیمی‌ترین قالی جهان تا به امروز به طور دقیق نامشخص است.

ویژگی‌ها و مشخصات فرش پازیریک

• این فرش از نظر شکل ظاهری تقریباً مربعی شکل بوده و دارای ابعاد دقیق 1.98 متر در 1.89 است.
• گره‌های به‌کاررفته در قالی پازیریک متقارن یا ترکی است.
• تعداد برجستگی آن تقریباً 3600 گره در دسی‌متر مربع است.
• نخ مورداستفاده در فرش پازیریک نیز از پشم مرغوب است.
• نقوش به کار رفته در این فرش بسیار متنوع و گسترده است.
• رنگ‌بندی قالب به کار رفته در این فرش دستباف قرمز است.
• نخ این فرش کمی کشیده شده و پودهای آن بین دو ردیف گره سه یا چهار بار می‌پیچند.
• طرح و بافت این فرش بسیار پیشرفته و کامل بوده و نسبت به زمان خود جلوه‌ای بی‌نظیر دارد.
• قدمت این فرش باعث شده تا آزمایش‌های رادیواکتیو که برای تشخیص قدمت آن انجام می‌شود نتایج متفاوتی داشته باشد و نمی‌توان سال دقیق بافت آن را مشخص کرد.

آیا فرش پازیریک ایرانی است؟

موضوعی که همواره بین کشورهای مختلف و کارشناسان آن موردبحث بوده است، محل دقیق بافت فرش پازیریک است.

قبل از اینکه بخواهیم نظر یا بحثی در مورد خاستگاه اصلی این فرش بیان کنیم، باید به یک نکته مهم اشاره کنیم:

نکته‌ای که می‌توان در این باره به‌یقین گفت این است که نسبت دادن فرش 2500ساله ای که در کوه‌های سیبری یافت شده به یک منطقه خاص کمی دشوار است و به‌نوعی صرفا بر اساس حدس و گمان است. و نمی توان در مورد آن نظر صددرصدی بیان کرد.

ازاین‌رو ابتدا سعی می‌کنیم مهم‌ترین و اصلی‌ترین نظریات صاحب‌نظران این حوزه چه در ایران و چه در خارج از کشور را در مورد پیدایش این فرش خلاصه کنیم:

فرش پازیریک مربوط به کدام دوره است

قالی پازیریک قدیمی ترین فرش جهان است که در دره پازیریک واقع در رشته کوه های آلتای در نزدیکی روسیه کشف شده است.

بسیاری از پژوهشگران فرش پازیریک را به دلیل داشتن نقش‌هایی مشابه به نقش‌های تخت جمشید، متعلق به دوره هخامنشیان می‌دانند؛ اما همچنان بر سر این موضوع اختلاف نظرهایی وجود دارد.

بسیاری از دوستداران فرش اصیل می‌پرسند که قدیمی‌ترین قالی جهان چه نام دارد؟ پژوهشگران قدیم ترین فرش ایران را پازیریک می‌دانند.

قدیمی ترین فرش ایرانی

فرش پازیریک نه تنها قدیمی‌ترین فرش ایرانی است، بلکه به عنوان قدیمی‌ترین فرش جهان نیز شناخته می‌شود. فرش‌های ایرانی غالبا مشخصه‌های خاصی دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به طرح حیوانات، گل، نقوش مربعی و رنگ قرمز نخ‌ها اشاره کرد. تمامی این مشخصات در فرش پازیریک قابل مشاهده است. اما همچنان تاییدی بر اینکه این فرش متعلق به ایران باشد بیان نشده است.

سایت ایرنا در این باره می‌گوید:

قالی پازیریک نام قدیمی‌ترین فرش ایرانی است که تخمین زده می‌شود در حدود 2500 سال پیش تار و پودهایش به هم گره خورده است. پازیریک نام دره‌ای در روسیه است که این قالی آنجا کشف شده و ابعاد آن 2*2 متر مربع است.

طرح فرش پازیریک

فرش پازیریک طرحی بسیار خاص و اصیل دارد که آن را دارای جایگاه ویژه و منحصربه‌فرد کرده است. طرح‌های روی فرش پازیریک از یک مستطیل تشکیل شده که شامل 24 گوزن است. در گوشه ای از طرح نقش جنگجویان را می بینیم و یک حاشیه با نمادهای جانوری. این طرح ها در عین حال که هنر و تخصص طراح را نشان می دهند، از لحاظ نمادین و فرهنگی نیز دارای اهمیت هستند.

تصاویر فرش پازیریک

تصاویر روی فرش پازیریک پر از نمادها و نشانه‌هایی است که نشان‌دهنده مهارت بافندگان و از طرفی فرهنگ غنی آن دوره است.

این تصاویر بازتاب زندگی اجتماعی و سبک زندگی جوامع باستانی است. اما چه تصاویری را روی فرش پازیریک می‌بینیم و معنی هر کدام چیست؟

• گوزن‌ها: گوزن‌ها در حاشیه و همچنین مرکز فرش قرار دارند و در بسیاری از فرهنگ‌ها گوزن نماد قدرت و سرعت است.
• جنگجویان یا شکارچیان: شکار یکی از فعالیت‌های روزمره در میان اقوام باستان بوده و بازتاب این سبک زندگی را می‌توان در تصاویر روی فرش پازیریک دید. این تصاویر نمایانگر قدرت نظامی، شجاعت و ایستادگی جنگجویان هستند.
• طرح‌های هندسی و گل‌ها: طبیعت و محیط اطراف نیز رد پایشان در فرش پازیریک دیده می‌شود. طرح گل‌ها روی فرش نشان دهنده ارتباط عمیق مردم با طبیعت و نظم و تعادل آن است.
• حیوانات: علاوه بر گوزن می‌توان نقش سایر حیوانات را نیز روی فرش پازیریک دید. حیواناتی مانند اسب و در بعضی جاها پلنگ که هر کدام معنای خاصی دارند.

نظریه مورخان فرش در مورد پازیریک

سرگئی رودنکو (کاشف فرش): این محقق معتقد است که فرش پازیریک از نظر طرح شباهت زیادی به تابلوهای تخت‌جمشید دارد و با انسان پیوند خورده است.

جیمز اوپی: او که از بزرگ‌ترین کارشناسان فرش معاصر به شمار می‌رود، قالی پازیریک را که توسط عشایر کویر بافته می‌شود، از همین نواحی می‌داند.

دیوید استروناخ: تاریخ‌دانان برجسته بر این باورند که طرح پازیریک بدون شک مربوط به ایران است، اما ممکن است عشایر همان مناطق فرش را بر اساس نقشه ایرانی بافته باشند.

علی حصاری: یکی از صاحب‌نظران برجسته ایرانی نظر جیمز اوپی را رد می‌کند و نظریه خود را این‌گونه بیان می‌کند:

امکان ندارد طرح و بافت این اثر کار عشایر دوران باستان باشد، دلیل این امر پختگی و طراحی پیشرفته این فرش است که نشان می‌دهد به‌احتمال زیاد این اثر در مناطق شهری آن زمان بافته شده است ...

از طرفی در مورد جنی هاسکو می‌گوید که سعی کرده با پخش طرح و بافت این فرش به مناطق مختلف همه را راضی نگه دارد، اما اینطور نیست.

قالی پازیریک مربوط به کدام دوره است

پس از کشف قالی پازیریک باستان شناسان تحقیقات گسترده‌ای در رابطه با اینکه به کدام دوره تعلق دارد صورت گرفت. رنگ نخ، جنس نخ و نقوش این فرش باستان شناسان را به این نتیجه رساند که قالی پازیریک به دوران هخامنشیان تعلق دارد. نمادهای به کار رفته در بافت فرش پازیریک و تشابه آن با برجستگی‌های تخت جمشید موجب شده این فرش را به دوره هخامنشیان نسبت دهند.

نقوش فرش پازیریک

نقش‌های فرش پازیریک بازتاب زندگی اجتماعی و سبک زندگی مردم دوره باستان هستند. این نقوش هر یک شامل معانی مختلف هستند که در ادامه به آن می‌پردازیم.

• نقش‌های حیوانات: گوزن، اسب، شیر، موجودات افسانه‌ای که نماد قدرت هستند.
• جنگ‌ها و نبردها: صحنه‌های شکار مردان که نمادی از هویت مردانه‌اند.
• نقش‌های هندسی: نمادی از نظم و تعادل در طبیعت است که در فرش بختیاری نیز آن را می‌بینیم.
• نمادهای فرهنگی و تجاری: بعضی از نمادهای فرش نشان دهنده تبادلات تجاری با همسایگان است.
• نمادهای مذهبی: بعضی بر این باورند که وجود نقش حیوانات روی این قالیچه سنتی می تواند نمادی مذهبی باشد.

فرش پازیریک در کدام موزه است

اگر برای دیدن قالی پازیریک مشتاق هستید باید بگوییم که این فرش در یکی از موزه‌های کشور روسیه و به طور دقیق در در سن پترزبورگ قرار دارد. نام این موزه آرمیتاژ است و از آن به عنوان بزرگ‌ترین موزه تاریخ در جهان یاد می‌شود. بدون شک محل نگهداری قدیمی‌ترین فرش جهان باید از شهرت بالایی برخوردار باشد. موزه آرمیتاژ نیز اینگونه است.

بنابراین برای بازدید از فرش پازیریک باید به شهر سن ‌پترزبورگ و میدان Palace بروید. در موزه آرمیتاژ علاوه فرش پازیریک آثار گرانبهایی مانند جواهرات سلطنتی نیز نگهداری می‌شود. بهترین زمان برای بازدید از این موزه چه وقت از سال است؟ برای بازدید از قدیمی ترین فرش ایرانی در موزه آرمیتاژ بهتر است در فصل بهار یا تابستان به کشور روسیه سفر کنید.

دلایل ایرانی بودن پازیریک

نظر کارشناسان را در مورد فرش پازیریک در قسمت قبل به‌دقت بررسی کردیم و بسیاری از ما ایرانی‌ها معتقدیم که این فرش در دوران باستان توسط ایرانیان بافته شده است و دلایل محکمی برای این امر وجود دارد که با هم بررسی می‌کنیم.

1. غنای تاریخی و قدرت همیشگی ایرانیان در قالی‌بافی و فرش دستباف. چه کشورها و دولت‌های سراسر جهان آن را بپذیرند و چه نپذیرند، ایران در درازمدت همواره یکی از مهم‌ترین قدرت‌های قالی‌بافی بوده است و وقتی صحبت از مقطعی از تاریخ به میان می‌آید، به‌احتمال زیاد باید منتظر بمانیم تا ردی از ایران پیدا شود.

2. فرش پازیریک و طرح آن به‌گونه‌ای است که از نظر ظاهری شباهت زیادی به نقوش هک شده تخت‌جمشید در دوره هخامنشیان دارد.

3. این فرش از نظر رنگ دارای رنگ‌های قرمز، نارنجی، زرد، سبز و آبی است که از رنگ‌های رایج در بافت فرش ایرانی بوده است. رنگ قرمز در دوره هخامنشیان یکی از اصلی‌ترین تم‌های رنگی ایران بوده.

4. اما مهم‌ترین نکته طرح این فرش است که این موضوع را بیشتر نمایان می‌کند. مواردی که در نقشه این فرش در مورد ایرانی بودن می‌توان به آنها اشاره کرد به شرح زیر است:

استفاده از تصاویر حیوانات افسانه‌ای شبیه شیر بال‌دار معروف به گریفین که یکی از حیوانات اساطیری ایران باستان از جمله دوره هخامنشیان است.

گوزن زرد یکی از حیوانات باستانی و بومی ایران است که در آن شاهد نقش 24 گوزن زرد (شاخ پهن) خواهیم بود.

یکی از نقوشی که در تخت‌جمشید و سنگ‌تراشی آن زیاد می‌بینیم، «سوارانی است که به‌تناوب بر اسب نشسته یا کنار هم ایستاده‌اند». جالب است بدانید که 28 عدد از این نقوش وجود دارد که در حاشیه پازیریک قابل‌مشاهده است.

فرش پازیریک کاشان

به دلیل قدمت بالای فرش در شهر کاشان، ممکن است برخی تصور کنند که فرش پازیریک متعلق به کاشان است. اما این‌طور نیست. فرش پازیریک در منطقه روسیه کشف شده است و بافته‌ای مربوط به 400 سال پیش از میلاد است. عده ای معتقدند این بافته از دست بافته های دوره هخامنشیان است چرا که نقش‌مایه‌های آن شبیه به نقش برجسته های تخت جمشید است.  نظر پژوهشگران مختلف در این باره متفاوت است. اما این نظر بسیار محتمل است که فرش پازیریک مربوط به دوره هخامنشیان و بافته‌ای ایرانی است.

شما می‌توانید انواع فرش ماشینی را در کاشان پیدا کنید و با داشتن مقایسه‌ای تخصصی بر طبق سلیقه‌تان فرش ماشینی کاشان را خریداری نمایید.

قدیمی ترین قالی جهان مربوط به دوره هخامنشی

قدیمی ترین قالی جهان فرش پازریک است که پژوهشگران آن را به دوره هخامنشی منتسب کرده اند. وجود عناصر آشوری و هخامنشی در قدیمی ترین فرش ایران و شباهت ترکیب نقش ها با نمادهای دوره هخامنشیان این نظر را محتمل می کند که فرش پازریک مربوط به دوره هخامنشیان است.

این فرش قدیمی قرمز نمونه‌ای برجسته از هنر دوران هخامنشیان به شمار می‌رود، حتی اگر مستقیماً در مناطق تحت سلطه این حکومت کشف نشده باشد.

کشف اولین فرش جهان در نزدیکی روسیه نشان دهنده تبادلات تجاری بین مناطق مختلف و ارتباط دولت‌ها و ملت‌هاست و چندان عجیب نیست که یک فرش ایرانی در جای دیگری از جهان پیدا شود.

فرش ریز ماهی نیز یکی دیگر از نقشه‌های اصیل ایرانی است که امروزه هم به‌صورت دستبافت و هم ماشینی تولید می‌شود.

نتیجه‌گیری

فرش‌ پازیریک در حال حاضر در موزه آرمیتاژ در سن‌پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود. در ابتدای کشف این فرش در قسمت‌هایی از آن به دلیل ارتباط مستقیم با رطوبت شاهد پوسیدگی بالایی خواهید بود که البته توسط کارشناسان و متخصصان تعمیر شده است. در پایان باید بار دیگر تأکید کرد که شواهد و دلایل فراوانی وجود دارد که فرش پازیریک یک فرش پشمی ایرانی است، اما نباید فراموش کرد که این یک حدس محض است و نمی‌توان با قاطعیت در مورد فرشی که 2500 سال پیش بافته نظر قطعی داد.